سیب زمینی

گیاهی است از تیرة سیب‌زمینیان که دارای برگهای مرکب و بریده و گلهای سفید یا بنفش است. میوة آن کوچک، کروی، قرمز، سته و سمی است؛ ولی دارای ساقه‌های زیرزمینی خوراکی است که حاوی اندوختة نشاستة فراوان است. گلهایش پنج قسمتی است. (۵ گلبرگ بهم چسبیده و ۵ کاسبرگ بهم چسبیده‌است) . تعداد پرچمها نیز ۵ است که بهم متصل شده و یک لولة بساکی را ساخته‌اند و مادگی از وسط آن خارج شده‌است. این گیاه دارای رقمهای مختلف است که آنها را به زودرس، دیررس و میانه‌رس تقسیم می‌کند و برحسب استفاده این گیاه به سیب زمینی خوراکی، علوفه‌ای و صنعتی (جهت استفاده الکل یا نشاسته و یا قند) تقسیم می‌شود.

در حال حاضر هر ساله در حدود ۳۳۰ میلیون تن سیب زمینی در سراسر جهان تولید می‌شود.چین، هند و روسیه بزرگ‌ترین تولید کنندگان سیب زمینی هستند و شهرستانهای اردبیل، اقلید و بهار یکی از تولیدکنندگان مهم این محصول در ایران هستند.

دانشمندان آمریکایی دریافته‌اند که سرمنشأ کلیه انواع سیب زمینی‌های امروزی را می‌توان به یک گیاه واحد که بیش از هفت هزار سال قبل در پرو کشت شد ردگیری کرد.

سیب زمینی در حوالی سال ۱۵۷۰ توسط فاتحان اسپانیایی از آمریکای جنوبی به آن کشور منتقل شد و کشت آن در سراسر اروپا رواج یافت. سیب زمینی بعداً توسط مستعمره نشین‌های بریتانیایی به آمریکای شمالی منتقل شد.

سیب زمینی نخستین بار توسط سرجان ملکم در اواسط پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار به ایران آورده شده‌است، برای همین در ابتدا به آن «آلوی مَلکَم» می‌گفتند. نخستین جایی که در ایران سیب زمینی کاشته شد، روستای پشند در استان البرز بوده است. به همین دلیل همچنان سیب زمینی پشندی در ایران معروف است.

در بین گیاهان دو لپه، سیب زمینی مهمترین محصول زراعی است که با مجموع تولید حدود ۳۳۰ میلیون تن از سطحی حدود ۱/۱۹ میلیون هکتار، در حال حاضر پس از گندم، برنج و ذرت در مرتبه چهارم جهانی قرار دارد. سازگاری این گیاه به شرایط آب و هوایی مناطق مختلف به گونه‌ای است که هم اکنون در بیش از ۱۴۰ کشور جهان، سیب زمینی تولید می‌شود، با این حال به دلیل اثرات محدود کننده تنش‌های مختلف نظیر کم آبی و خشکی و نیز حرارت بالا، بیشترین میزان تولید و عملکرد این گیاه در کشورهای مناطق معتدله حاصل می‌شود. (کاظمی و همکاران، ۱۳۸۷)

خواصّ شیمیایی سیب‌زمینی:

سیب زمینی دارای اسیدهای آلی مانند اسید سولانئیک‌، اسید نپتوتانیک و ساید فولیک می‌باشد‌. سیب زمینی نارس و همچنین برگ، گل و میوه سیب زمینی دارای کمی آلکالوئید سمی به‌نام سولانین است بنابراین باید از مصرف سیب زمینی نارس و نیز برگ و گل و میوه سیب زمینی خودداری کرد.

سیب زمینی به خصوص تازه و پوست نکنده آن، حاوی مقادیری پروتئین و ویتامین به خصوص ویتامین ث است. سیب زمینی اگر برای مدتی طولانی انبار شده یا برای مصرف پوست کنده شده باشد تا حدودی خواص غذایی خود را از دست می‌دهد. با این حال سیب زمینی سرخ کرده همچنان حاوی پتاسیم و ویتامین ث است. ویتامین ث یک آنتی اکسیدان است و به تولید پروتئینی به نام «کلاژن»که تشکیل دهنده استخوان، غضروف مفاصل، عضلات و رگ‌های خونی است کمک می‌کند. سیب زمینی مهم‌تر از هر چیز منبع نشاسته (کربوهیدرات) و همچنین مقداری مواد معدنی مانند پتاسیم و کلسیم است.

خواص غذائی و داروئی

سیب زمینی سرشار از بتاکاروتن است که وقتی پخته می‌شود به آسانی جذب می‌شود. ساقه و برگ‌های سیب زمینی حاوی سمی بنام سولانین است، بنابراین نباید آن را مصرف کرد.

مهم‌ترین ماده اصلی موجود در سیب زمینی نشاسته ‌است که معمولاً ۹ تا ۲۵ درصد آن را تشکیل می‌دهد، از این رو برای تامین انرژی ماده مفیدی است که نسبت به غلات کمتر تحت تاثیر آفات قرار می‌گیرد و پرورش آن آسان تر است.

سیب زمینی تقویت کننده قلب، محکم کننده لثه، مسکن درد و زخم معده است. سیب زمینی در بین سبزیجات حاوی ویتامین ث بالایی است و برای تامین ویتامین ث مورد نیاز برای جلوگیری از خونریزی لثه مفید است، ولی نکته بسیار مهم این است که در اثر ماندن در انبار و پخت نامناسب مقدار زیادی از ویتامین ث آن به هدر می‌رود. سیب زمینی علاوه بر ویتامین ث حاوی مواد مفید دیگری مثل پتاسیم، فسفر، آهن و منیزیم است.

سیب زمینی حاوی مقدار زیادی ویتامین ب۶ است. یک فنجان سیب زمینی پخته ۲۱ درصد ب۶ مورد نیاز روزانه شما را تامین می‌کند. می‌دانید که بسیاری از آنزیم‌های بدن خصوصاً آنهایی که در تبدیلات پروتئینی درگیر هستند به ب۶ محتاج هستند، در نتیجه برای تولید سلول‌های جدید احتیاج به ب۶ داریم. ب۶ برای ورزشکاران بسیار حیاتی است و به آمادگی و بازسازی بدنشان کمک می‌کند. پس بهتر است حتماً در رژیمشان از آن استفاده کنند. ب۶ در جلوگیری از سرطان نیز مفید است. پس بهتر است بزرگسالان و افراد مسن حداقل هفته‌ای یک بار سیب زمینی را جایگزین دیگر مواد نشاسته‌ای کنند.

سیب‌زمینی در دنیای امروز:

امروزه سیب زمینی ها یکی از پرطرفدار ترین خوراکی هایی است که به تنهایی و یا به همراه پیتزا و دیگر غذا های فست فود خورده می شود. سیب زمینی ها به چند روش مختلف مانند آب پز ، تنوری و سرخ کرده آماده می شود.

آن سیب زمینی ویژه ای را که روی خلال های تپل آن کالباس و قارچ برشته شده به همراه پنیر کشدار و مقدار زیادی سس قرمز و سفید افزوده شده برمی گزینید یا سیب زمینی هایی که با پوست در داخل فویل قرار گرفته و به همراه مقداری پنیر و سبزی های معطر تنوری شده، گزینه مناسب تری می دانید. یا این که سیب زمینی سرخ شده و تنوری را نمی پسندید و خوردن سیب زمینی کبابی، آب پز یا پوره را ترجیح می دهید؟ اما پرسش اصلی آن که کدام روش پخت موجب کاهش کالری و افت شاخص گلایسمی یا قند سیب زمینی می شود؟

سیب زمینی سرخ شده:

سیب زمینی سرخ شده با آن طعم بی نظیر و بوی هوس انگیز یکی از چاق کننده و ناسالم ترین غذاهایی است که اگر گرسنه باشید و به قصد خوردن ساندویچ یا پیتزا وارد یک اغذیه فروشی شوید، بدون شک یک پرس آن را به همراه غذایتان سفارش می دهید، اما اگر بدانید که این غذا حاوی چند کالری است و دارای چه ترکیبات سمی و سرطانزایی است شاید بتوانید تا حدودی هوس تان را کنترل کنید. 

خوب است بدانید مواد غذایی به دو روش عمیق و سطحی سرخ می شود. در روش سطحی، عمق روغن کم و پس از طبخ غذا، روغن باقیمانده دورریخته می شود. برگرها، استیک، شنیتسل و ماهی به این روش سرخ می شود، اما در سرخ کردن عمیق، عمق روغن زیاد و پس از طبخ، ماده غذایی از روغن خارج و روغن باقیمانده برای سرخ کردن ماده غذایی دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. سوسیس ها، ناگت ها، غذاهای سوخاری و سیب زمینی سرخ شده در اغذیه فروشی ها به این روش طبخ می شود.

از آنجایی که در سرخ کردن عمیق روغن در معرض ترکیبات موادغذایی مختلف قرار دارد، چربی های مضر و کلسترول از بافت غذاها خارج و وارد روغن می شود. حال اگر با همین روغن، خلال های خشک سیب زمینی سرخ شود بلافاصله چربی و کلسترول باقیمانده در روغن را دریافت و تبدیل به یک ماده غذایی پر کلسترول و پرکالری می شود. از سوی دیگر اگر خلال ها نیمه جامد باشد رطوبت آن موجب تغییر ساختار روغن و ایجاد ترکیب سرطانزایی به نام آکرولئین می شود که می تواند بروز سرطان کبد را مهیا کند.

همچنین طی سرخ شدن ویتامین هایB و C سیب زمینی تخریب و ویتامین A و رنگدانه های آنتی اکسیدانی آن به سهولت تجزیه و با تغییر رنگ روغن یا ماده غذایی قابل تشخیص است. همچنین املاح معدنی مثل آهن آن تخریب و سدیم و پتاسیم آن با اسیدهای چرب آزاد روغن وارد واکنش شده و سبب تشکیل ترکیبات صابونی و افزایش کف و ایجاد حباب در روغن و موجب اکسیداسیون می شود.

طیّ برشته یا سرخ شدن محصولات حاوی کربوهیدرات نظیر چیپس و سیب زمینی ماده ای سمی به نام آکریلامید تولید می شود که سبب تضعیف سیستم ایمنی بدن، افزایش بیماری های عفونی، ناباروری، سقط جنین و تغییر رفتارهای جنسی می شود. سوء جذب و سوءتغذیه ناشی از آن نیز می تواند به کم خونی، کوتاهی قد، پوکی استخوان و ریزش مو بخصوص در کودکان در حال رشد منجر شود.

لازم است بدانید اگر سیب زمینی به صورت سرخ شده یا چیپس درآید حاوی۴۵۰ تا ۵۰۰ کالری می شود. یعنی در هر ۱۰۰ گرم آن حدود ۳۰۰ کالری انرژی نهفته است که این میزان با کالری کالباس، پنیر و سس سفید همراه آن می تواند در یک وعده بیش از نیمی از کالری بدن را تامین کند. یعنی چیزی حدود ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ کالری، حال اگر در همین وعده به همراه سیب زمینی سرخ شده ویژه، یک عدد ساندویچ یا پیتزا مصرف شود کالری آن از نیاز بدن ما بالاتر می رود و از مرز ۲۰۰۰ کالری عبور می کند.

سیب زمینی آب پز یا پوره:

نشاسته ماده اصلی سیب زمینی است و یک عدد آب پز آن بین ۸۰ تا۱۳۰ کالری انرژی دارد و اندکی پروتئین و تقریبا بدون چربی است. میزان اندیس گلایسمی یا قند سیب زمینی آب پز کمتر از پوره و کم کالری تر است. میزان شاخص گلایسمی در پی تنوری، کبابی و سرخ شدن سیب زمینی کمتر می شود، اما مصرف روغن در روش سرخ کردن مساله ساز است. 

به دلیل آن که سیب زمینی آب پز و سردشده حاوی نشاسته مقاوم است یک ماده فیبری بوده و با لینت مزاج از افزایش سریع وزن جلوگیری می کند. برای یک فرد میانسال یا سالمند بهتر است سیب زمینی به شکل آب پز و برای کودکان کم سن به شکل پوره همراه با شیر و کره مصرف شود. البته لازم است بدانید بر اثرآب پز کردن مقدار زیادی از ویتامین B،C و پتاسیم سیب زمینی کاسته می شود.

سیب زمینی تنوری:

به تازگی در برخی اغذیه فروشی ها سیب زمینی را به صورت تنوری هم سرو می کنند. یعنی سیب زمینی ها را با پوست یا به صورت حلقه ای برش داده و با کمی سبزی و چاشنی های معطر و پنیر ورقه ای پیتزا در داخل فویل قرار داده و سپس با حرارت فر می پزند. مزیت اصلی این روش ارزش غذایی بیشتر و حذف روغن و پخت سیب زمینی با پوست است و کالری آن از سیب زمینی سرخ شده، آب پز و پوره کمتر است. البته باید بدانید پنیر پیتزای اضافه شده منبع چربی است و حداقل کالری زمانی با خوردن سیب زمینی وارد بدن می شود که آن را کبابی یا تنوری کرده و هیچ ماده غذایی دیگری به آن اضافه نشود و بهتر آن که برای جذب کمتر نشاسته سیب زمینی، چه آب پز و چه سرخ شده آن را با سالاد یا انواع سبزیجات میل کنید.

سیب زمینی را با پوست بخورید:

بخش اعظم پروتئین، ویتامین C، پتاسیم، منیزیم، آهن، مس و فیبر سیب زمینی در پوست و بخش نزدیک به پوست ذخیره شده است. به همین سبب بهتر است سیب زمینی آب پز و تنوری به همراه پوست پخته و مصرف شود. البته به دلیل آن که پوست سیب زمینی پتاسیم بالایی دارد افرادی که مبتلا به نارسایی کلیوی هستند خوب است از مصرف پوست آن بپرهیزند.

پوست یک سیب زمینی فیبر زیادی دارد و موجب تنظیم گوارش و کاهش ریسک ابتلا به بیماری قلبی و دیابت می شود و به سبب ماندگاری بیشتر در معده به مدت طولانی تری، ما را سیر نگهداشته و از ریزه خواری بعد از صرف وعده اصلی غذا جلوگیری می کند، اما این نکته را به یاد داشته باشید پوست سوخته سیب زمینی کبابی به دلیل مجاورت نزدیک با زغال و آتش حاوی گازهای سمی بوده و حتما باید پوست گیری شود.

 

سیب زمینی سبز شده را دور بیندازید:

به یاد داشته باشید جوانه یا قسمت های سبز سیب زمینی حاوی سم است. در واقع سیب زمینی جوانه زده بر خلاف جوانه غلات و حبوبات نه تنها ارزش تغذیه ای ندارد بلکه در جوانه اش مواد شیمیایی و سمی زیانباری تولید می شود که تهدیدکننده سلامت بوده و مصرف آن سبب افزایش فشار خون، تنگی نفس، سردرد و اسهال می شود. بنابراین لزوما قسمت جوانه زده را جدا کرده و سیب زمینی های سبز حتی اگر قسمت کوچکی از آن سبز شده را، دور بیندازید، زیرا این سم در بافت سالم سیب زمینی هم نفوذ کرده، اما هنوز قابل رویت نیست.